Pierwszy obszar objawów ADHD dotyczy deficytów uwagi, które obejmują trudności w utrzymaniu skupienia na zadaniach, które wymagają wysiłku umysłowego, nie dostarczają wysokiego poziomu stymulacji lub nie są powiązane z nagrodą. Typowe objawy obejmują:
- Trudności z koncentracją – dziecko lub dorosły ma problem z długotrwałym skupieniem uwagi na zadaniu, szczególnie gdy jest ono monotonne lub mało interesujące.
- Błędy z nieuwagi – praca często jest wykonana niedokładnie, zawiera błędy wynikające z pominięcia szczegółów. Niekończenie zadań – osoba z ADHD może zacząć wiele projektów, ale nie doprowadza ich do końca.
- Rozpraszalność – zarówno przez bodźce zewnętrzne, jak i wewnętrzne - myśli (tzw. mind-wandering). To odróżnia ADHD od zaburzeń lękowych, gdzie myśli koncentrują się na zamartwianiu.
- Gubienie rzeczy – zapominanie przedmiotów niezbędnych do codziennych czynności, takich jak klucze, długopisy, dokumenty.
- Problemy z organizacją – trudność w planowaniu i zarządzaniu czasem, co utrudnia realizację zadań.
Osoby z ADHD często funkcjonują dobrze w sytuacjach ciekawych lub bardzo stymulujących (a więc w sytuacjach determinowanych przez układ motywacji), co może prowadzić do błędnego wniosku, że ich deficyty uwagi są jedynie przejawem lenistwa lub braku motywacji.
Nadruchliwość i impulsywność to druga grupa objawów ADHD, które są najbardziej widoczne w sytuacjach wymagających kontroli zachowania.
1. Nadruchliwość obejmuje:
- Wiercenie się na krześle, niezdolność do pozostawania w miejscu.
- Wstawanie w sytuacjach, gdy powinno się siedzieć (np. w klasie, na spotkaniach).
- Uczucie wewnętrznego niepokoju (charakterystyczne dla nastolatków i dorosłych).
- Trudności z powstrzymywaniem się przed mówieniem, w sytuacjach społecznych lub trudności w wykonywaniu zadań cicho.
2. Impulsywność przejawia się jako:
- Wyrywanie się z odpowiedziami, przerywanie rozmów, wtrącanie się w działania innych.
- Trudności z czekaniem na swoją kolej, np. w rozmowie lub grze.
- Podejmowanie działań bez zastanowienia nad ich konsekwencjami, np. brawurowa jazda samochodem, impulsywne zakupy lub decyzje finansowe.
W przypadku dzieci impulsywność może prowadzić do działań ryzykownych, takich jak przebieganie przez ulicę bez upewnienia się, czy nie nadjeżdża samochód. U dorosłych skutkuje to często problemami zawodowymi lub finansowymi wynikającymi z braku refleksji nad długoterminowymi skutkami podejmowanych decyzji.
Obie klasyfikacje, ICD-11 oraz DSM-5, opisują te same główne domeny objawów ADHD: zaburzenia uwagi, nadruchliwość i impulsywność. Kryteria te muszą być spełnione w określonym stopniu, aby postawić diagnozę:
- U dzieci wymagane jest stwierdzenie co najmniej 6 z 9 objawów w każdej domenie.
- U dorosłych liczba objawów jest nieco mniejsza – 5 z 9.
Dodatkowo, objawy muszą:
- Występować codziennie lub prawie codziennie przez co najmniej 6 miesięcy.
- Pojawić się przed 12. rokiem życia.
- Powodować znaczące trudności w funkcjonowaniu w różnych środowiskach (np. w szkole, pracy, domu).
Diagnoza ADHD wymaga starannego zebrania wywiadu i analizy funkcjonowania pacjenta w różnych sytuacjach.
Kluczowe jest odróżnienie ADHD od innych zaburzeń, które mogą powodować podobne objawy, takich jak zaburzenia depresyjne, lękowe, np. zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.
Ważnym elementem jest również ocena wpływu objawów na codzienne życie pacjenta. Sama obecność objawów nie jest wystarczająca do postawienia diagnozy – muszą one prowadzić do realnych trudności w nauce, pracy, relacjach społecznych czy innych obszarach życia.
Diagnoza powinna uwzględniać nie tylko aktualne objawy, ale także ich nasilenie, czas trwania oraz kontekst, w jakim się pojawiają. Specjaliści muszą również przeanalizować historię rozwoju pacjenta, aby upewnić się, że symptomy występowały już w dzieciństwie, ponieważ ADHD jest zaburzeniem neurorozwojowym, a nie reakcją na trudną sytuację (choć silne emocje mogą nasilać symptomy). Niezwykle istotne jest także wykluczenie wpływu czynników środowiskowych, takich jak przewlekły stres, problemy rodzinne czy nieodpowiednia struktura dnia oraz chorób somatycznych, które mogą prowadzić do zachowań przypominających objawy ADHD. Tylko dokładna i wieloaspektowa diagnoza pozwala wdrożyć skuteczne leczenie oraz wsparcie, które realnie poprawi jakość życia pacjenta.
ADHD często współwystępuje z innymi zaburzeniami neurorozwojowymi, takimi jak:
- specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych (np. dysleksja);
- zaburzenia językowe.
- zaburzenia tikowe.
- zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.
Dodatkowo, u osób z ADHD częściej obserwuje się trudności w regulacji emocjonalnej, niską tolerancję frustracji, niezgrabność ruchową oraz inne dyskretne objawy neurologiczne.
ADHD jest złożonym zaburzeniem, które wymaga wysokospecjalistycznej diagnozy. Rozpoznanie nie może opierać się wyłącznie na powierzchownych obserwacjach – kluczowe jest zrozumienie, jak często i w jakim stopniu objawy wpływają na codzienne funkcjonowanie pacjenta. Zarówno dzieci, jak i dorośli z ADHD mogą osiągnąć sukcesy w życiu, jeśli otrzymają odpowiednie wsparcie diagnostyczne, terapeutyczne i edukacyjne.
Ważne jest, aby proces diagnostyczny był oparty na współpracy specjalistów, takich jak psychologowie, psychiatrzy, pedagodzy, neurologopedzi i lekarze innych specjalności, którzy dokonają wieloaspektowej oceny objawów oraz ich wpływu na funkcjonowanie pacjenta.
Skuteczne leczenie ADHD wymaga połączenia psychoedukacji, terapii behawioralnej (w przypadku diagnozy dzieci w formie warsztatów dla rodziców) i farmakoterapii oraz wsparcia zarówno dla osób z ADHD, jak i ich rodzin. Kluczowe znaczenie ma również dostosowanie środowiska edukacyjnego i zawodowego, aby zminimalizować trudności wynikające z objawów zaburzenia. Dzięki indywidualnie dobranym strategiom oraz odpowiedniej interwencji, osoby z ADHD mogą w pełni rozwijać swój potencjał i skutecznie radzić sobie z wyzwaniami codziennego życia.
