Dec 30 • dr n. o zdr. Anna Kaźmierczak-Mytkowska

Diagnostyka psychologiczna pacjenta z ASD: badanie funkcji poznawczych

Diagnostyka psychologiczna pacjentów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) jest skomplikowanym i wieloaspektowym procesem, który wymaga dokładnego zrozumienia różnych funkcji poznawczych pacjenta. Trzeci etap diagnozy, dotyczący badania funkcji poznawczych jest istotny, ponieważ pacjenci z ASD mają różne profile tych funkcji. W zależności od osoby, może to obejmować zarówno przypadki wskazujące na niepełnosprawność intelektualną, jak i te, które charakteryzują się intelektem znacząco powyżej normy. Taki zróżnicowany potencjał intelektualny stanowi ważny punkt odniesienia w ocenie zdolności adaptacyjnych pacjenta w kontekście jego otoczenia – zarówno w grupie osób z ASD, jak i w szerszym kontekście, obejmującym osoby bez zaburzeń rozwojowych.

Rola badania intelektu w diagnozie

Badanie intelektu pacjenta z ASD jest istotnym elementem diagnozy, ponieważ dostarcza cennych informacji na temat poziomu funkcjonowania poznawczego i adaptacyjnego. Ocena intelektu pozwala na określenie, czy pacjent funkcjonuje w normie intelektualnej, czy też wykazuje oznaki niepełnosprawności intelektualnej.
 
Badanie funkcji poznawczych pozwala na uchwycenie nieharmonijności rozwoju pacjenta, co może być kluczowe w dostosowywaniu odpowiednich terapii. W przypadku pacjentów z ASD, charakterystyczną cechą jest nieelastyczność myślenia, która jest zauważalna w różnych testach poznawczych. Na przykład, w teście IDS-2, specyficzne komponenty diagnostyczne pozwalają na ocenę „giętkości myślenia”, czyli trudności w dostosowywaniu myśli do zmieniających się sytuacji. Podobne trudności są widoczne również w innych narzędziach diagnostycznych, takich jak skala Stanforda czy Wechslera.
 
Badanie funkcji poznawczych nie tylko pozwala na ocenę intelektu, ale również na zidentyfikowanie mocnych stron pacjenta, które mogą być wykorzystane w planowaniu dalszej terapii. Warto pamiętać, że pacjenci z ASD wykazują duże zróżnicowanie w zakresie umiejętności poznawczych, a różnice te mogą mieć duży wpływ na możliwości adaptacyjne. Na przykład, deficyty w zakresie utrzymywania uwagi czy w przenoszeniu uwagi mogą stanowić istotną przeszkodę w codziennym funkcjonowaniu, ale również mogą stać się obszarem interwencji terapeutycznych.

Badanie centralnej koherencji

Kolejnym ważnym obszarem badania jest centralna koherencja – zdolność do integrowania różnych informacji w spójną całość. Choć nie ma jednego testu do jej oceny, to na podstawie rozmów z pacjentem, sposobu realizacji zadania czy interpretacji pojęć, możemy ocenić, jak rozwinięta jest zdolność do tworzenia spójnych schematów myślowych. Pacjenci z ASD mogą mieć deficyty w tej dziedzinie, co wpływa na sposób przetwarzania informacji o świecie i interakcji z otoczeniem. Centralna koherencja odgrywa kluczową rolę w umiejętności podejmowania decyzji, planowania działań czy rozumienia kontekstu sytuacyjnego. Zaburzenia w tej funkcji mogą prowadzić do trudności w uogólnianiu doświadczeń, co z kolei ma istotne konsekwencje w kontekście terapeutycznym.

Kontrola wykonania i trudności w funkcjonowaniu społecznym

Badania funkcji poznawczych ujawniają także trudności w zakresie hamowania odpowiedzi i utrzymywania uwagi, które mają wpływ na zdolność do elastycznego przechodzenia z jednego zadania do drugiego. Tego rodzaju trudności są charakterystyczne dla dzieci z ASD, ale występują również w ADHD. W przypadku pacjentów z ASD, zaburzenia w kontrolowaniu uwagi oraz w przenoszeniu jej na inne obiekty mogą powodować problemy w płynnej interakcji z otoczeniem i z dziećmi w tym samym wieku. Z tego powodu, szczególnie ważne jest opracowanie indywidualnego planu terapeutycznego, uwzględniającego te trudności.
 
Zaburzenia w kontroli wykonania mogą prowadzić do wykształcenia się ograniczonych, nieelastycznych wzorców zachowań, które utrudniają codzienne funkcjonowanie. W szczególności, dzieci z ASD mogą tworzyć rytuały i sztywne schematy, które wydłużają czas wykonania prostych czynności. Ponadto, trudności te są często związane z emocjonalnym przetwarzaniem bodźców, co może prowadzić do lękowych reakcji na nowe sytuacje.
 
Ograniczone wzorce zachowań, połączone z deficytami w zakresie kontrolowania uwagi, mogą również negatywnie wpływać na funkcjonowanie społeczne pacjenta. Dzieci z ASD, szczególnie te z dominującymi, wąskimi zainteresowaniami, mają trudności w dostosowaniu swoich działań do grupy, co może prowadzić do wykluczenia społecznego, gdy nie potrafią nawiązywać relacji opartej na wspólnych zainteresowaniach.

Myślenie

Dzieci z ASD często wykazują tendencję do myślenia dychotomicznego, czyli postrzegania rzeczywistości w kategoriach skrajnych: „wszystko albo nic”. Przykładem może być sytuacja, w której dziecko uważa, że jeśli nie udało się wykonać jednej czynności, to cała sytuacja nie ma sensu. Tego typu myślenie utrudnia rozwój bardziej złożonych strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach i może prowadzić do impulsywnych reakcji, które utrudniają życie codzienne.
 
U niektórych dzieci z ASD może występować także myślenie magiczne, które objawia się przekonaniem, że słowami, gestami czy spojrzeniem można wpływać na bieg zdarzeń. Takie przekonania mogą prowadzić do trudności w nawiązywaniu relacji społecznych, a także wywoływać drwiny ze strony rówieśników, co może pogłębiać problemy emocjonalne i społeczne dziecka.
 
Zauważalną cechą pacjentów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) jest to, że często myślą obrazami. To właśnie myślenie obrazami stanowi podstawowy sposób przetwarzania informacji, który będzie wykorzystywany w procesach terapeutycznych. W ramach diagnozy psychologicznej konieczne jest zbadanie tych specyficznych sposobów myślenia, w tym szczególne uwzględnienie funkcji poznawczych, myślenia oraz kontroli wykonania.

Badanie teorii umysłu

Jednym z kluczowych aspektów badania pacjentów z ASD jest ocena tzw. teorii umysłu, czyli zdolności do mentalizacji. Ta zdolność pozwala na zrozumienie, co myślą inni ludzie, jakie mają przekonania, jakie intencje, a także, w szerszym kontekście, jak różne są emocje i myśli innych osób. To ważna umiejętność w interakcjach społecznych, pozwalająca na lepsze rozumienie i przewidywanie zachowań innych ludzi.
 
Pacjenci z ASD często mają trudności ze rozumieniem, że inni nie wiedzą, co oni sami myślą. Zakładają, że to, co oni sami wiedzą, jest powszechnie znane innym. Przykładem może być sytuacja, w której dziecko uważa, że jeśli ono widzi coś w opakowaniu po cukierkach, np.
małe samochodziki, to inni także wiedzą, co tam się znajduje. Dopiero w wieku około czwartego roku życia dzieci zaczynają rozumieć, że inni ludzie mogą mieć fałszywe przekonania, a więc mogą postrzegać sytuację w inny sposób niż ona jest naprawdę.
 
Teoria umysłu umożliwia także zabawę w udawanie, rozumienie emocji wykluczających się, takich jak smutek i radość wynikające z tej samej sytuacji, czy rozpoznawanie ironii, sarkazmu i żartów. Umiejętność kłamania, czyli rozumienie, co osoba dorosła chciałaby usłyszeć, jest także dowodem na obecność tej teorii. Z kolei, deficyty teorii umysłu mogą prowadzić do trudności w tworzeniu i utrzymywaniu relacji społecznych, np. poprzez brak umiejętności rozumienia intencji, potrzeb czy emocji innych osób.
 
W praktyce, dzieci z deficytem teorii umysłu mogą przejawiać trudności w rozumieniu konwencji społecznych, takich jak rozpoznawanie faux pas, a także mają problemy z odczytywaniem metafor czy żartów. Często odbierane są jako osoby o braku empatii, co może utrudniać nawiązywanie i utrzymywanie relacji społecznych. W kontekście terapii, pacjenci ci mogą wymagać wsparcia w nauce rozpoznawania emocji, czy w lepszym wyrażaniu swoich stanów emocjonalnych.
 
Warto podkreślić, że teoria umysłu ściśle wiąże się z centralną koherencją, zdolnością do łączenia różnych informacji w jedną spójną całość. Deficyty w tym zakresie mogą prowadzić do fiksacji na szczególe i problemów w rozumieniu ogólnego kontekstu. Na przykład, osoba z deficytem centralnej koherencji może mieć trudności w zrozumieniu czego dotyczyła cała rozmowa, jeśli koncentruje się tylko na jednym, mniej istotnym szczególe. W procesie terapii konieczne jest wielokrotne ćwiczenie umiejętności rozumienia ogólnych wzorców i relacji między różnymi sytuacjami.

Regulacja emocji

W badaniach psychologicznych nad ASD istotnym elementem jest także ocena regulacji emocji. Dzieci z ASD mają często trudności z odpowiednią regulacją swojego stanu emocjonalnego, co wpływa na ich zdolność do modyfikowania zachowań, np. w sytuacjach stresowych. Z tego względu ważne jest, by terapia uwzględniała również wsparcie w obszarze rozpoznawania emocji i adekwatnego reagowania na nie, a także radzenia sobie z napięciem emocjonalnym.

Spersonalizowany plan terapeutyczny

Diagnostyka psychologiczna pacjentów z ASD, w tym badanie funkcji poznawczych, jest kluczowym elementem w procesie zrozumienia ich specyficznych potrzeb i trudności. Wczesne zidentyfikowanie deficytów w zakresie myślenia, kontroli uwagi, elastyczności myślenia czy trudności w przetwarzaniu emocjonalnym, pozwala na opracowanie spersonalizowanego planu terapeutycznego, który może znacząco poprawić jakość życia pacjenta. Diagnoza psychologiczna stanowi fundament skutecznych interwencji, które mają na celu wsparcie w rozwoju społecznym i emocjonalnym dzieci z ASD, uwzględniając ich unikalne potrzeby i talenty.
 
Podsumowując, diagnoza i terapia pacjentów z ASD muszą obejmować szeroką analizę ich funkcji poznawczych, w tym umiejętności związanych z teorią umysłu, centralną koherencją oraz regulacją emocji. Tylko kompleksowe podejście, uwzględniające indywidualne
możliwości pacjenta, pozwala na skuteczną pomoc w rozwoju umiejętności społecznych i emocjonalnych.

Polecane szkolenia