W ramach modelu poznawczo-behawioralnego ADHD kluczowe znaczenie mają schematy poznawcze i system indywidualnych przekonań na temat siebie, innych ludzi i otaczającego świata. Są one kształtowane na bazie doświadczeń życiowych, a w przypadku ADHD – często negatywnych doświadczeń społecznych i edukacyjnych, a utwierdzane przez zawodowe. Dysfunkcyjne schematy poznawcze mogą prowadzić do tendencyjnego (przesuniętego w kierunku negatywnym) przetwarzania informacji, co skutkuje trudnościami w funkcjonowaniu poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym.
Deficyty neuropsychologiczne, takie jak obniżenie zdolności koncentracji uwagi, zaburzenia pamięci operacyjnej, trudności z planowaniem i organizacją, trudności z hamowaniem i elastycznym przełączaniem się na inny sposób pracy, potrzeba natychmiastowej gratyfikacji nie pomagają w opracowywaniu zrównoważonego myślenia o sobie, innych i świecie. Konsekwencją jest często błędne koło negatywnych myśli, emocji i zachowań. Dorośli z ADHD, w obliczu takich trudności, mogą rozwijać strategie radzenia sobie, które zamiast poprawiać sytuację, podtrzymują lub wzmacniają dysfunkcyjne schematy, na przykład unikanie trudnych sytuacji lub angażowanie się w działania ryzykowne.
Dorośli z ADHD doświadczają trudności związanych z planowaniem, organizacją i efektywnym przeprowadzaniem zadań do końca i na końcu sprawdzeniem efektów działania. Te deficyty mogą prowadzić do frustracji i poczucia nieadekwatności. W terapii poznawczo-behawioralnej kluczowe jest rozwijanie strategii wspierających zarządzanie czasem i organizacją.
- Planowanie i zarządzanie czasem: ćwiczenia związane z tworzeniem harmonogramów, dzieleniem dużych zadań na mniejsze oraz odraczaniem gratyfikacji.
- Strategie pamięciowe: używanie wizualnych przypominaczy, aplikacji mobilnych czy mnemotechnik.
- Radzenie sobie z prokrastynacją: praca nad identyfikacją pułapek czasu oraz rozwijanie mechanizmów motywacyjnych.
Dysfunkcyjne zachowania, takie jak impulsywne decyzje, wybuchy emocjonalne czy unikanie trudnych sytuacji, są częstymi problemami osób z rozpoznaniem ADHD. Terapia poznawczo-behawioralna umożliwia analizę takich zachowań poprzez identyfikację czynników sprzyjających ich występowaniu czy „wyzwalaczy”, a także nieadekwatnych konsekwencji. Znana analiza ABC (Antecedent-Behavior-Consequence), która pozwala na rozpoznanie i modyfikację wzorców zachowań.
Labilność emocjonalna i impulsywność emocjonalna stanowią istotne wyzwania dla dorosłych z ADHD. W terapii poznawczo-behawioralnej wprowadzane są techniki regulacji emocji, takie jak:
- Rozumienie emocji: psychoedukacja na temat roli emocji w codziennym funkcjonowaniu.
- Trening asertywności: pomaga w wyrażaniu uczuć i potrzeb bez eskalacji konfliktów.
- Techniki relaksacyjne: na przykład trening progresywnej relaksacji Jacobsona.
Impulsywność to jedno z głównych wyzwań w ADHD, wpływająca na procesy poznawcze, zachowanie i relacje interpersonalne. W terapii poznawczo-behawioralnej pacjenci uczą się technik kontroli impulsów, takich jak:
- Trening autoinstruowania: rozwijanie wewnętrznej mowy kontrolnej.
- Odwracanie uwagi: stosowanie technik, które pomagają przerwać impulsywny schemat działania.
ADHD często wiąże się z wysokim poziomem stresu i lęku, wynikającym z poczucia dezorganizacji i powtarzających się porażek. Terapia koncentruje się zatem na:
- Psychoedukacji: zrozumieniu, jak negatywne myśli wpływają na reakcje fizjologiczne i zachowania.
- Technikach relaksacyjnych: na przykład trening Jacobsona czy ćwiczenia oddechowe.
- Strategiach radzenia sobie z lękiem: ćwiczenia zmieniające negatywne myśli automatyczne i rozwijające bardziej adaptacyjne sposoby reagowania.
Terapie poznawczo-behawioralne coraz częściej integrują praktyki uważności (mindfulness), aby pomóc pacjentom w rozwijaniu umiejętności skupienia na chwili obecnej. Uważność, zdefiniowana przez Linehan (2015) jako „świadome skupienie umysłu na chwili obecnej bez osądzania”, umożliwia pacjentom rozróżnianie rzeczywistości od zniekształceń poznawczych.
Praktyki uważności obejmują umiejętności takie jak obserwowanie, opisywanie i uczestniczenie w teraźniejszości, co pozwala na lepsze zarządzanie emocjami. Dorośli z ADHD mogą korzystać nie tylko z takich narzędzi jak strategie zarządzania czasem, przypominacze wizualne, ale także szeroko pojęte techniki relaksacyjne, aby minimalizować wpływ dystrakcji na codzienne funkcjonowanie.
Objawy ADHD, takie jak zaburzenia uwagi czy impulsywność, mogą znacząco wpływać na relacje społeczne. W terapii rozwijane są umiejętności komunikacyjne, które wspierają skuteczność interpersonalną, takie jak:
- Aktywne słuchanie: skupienie uwagi na rozmówcy i unikanie przerywania.
- Techniki radzenia sobie z krytyką: rozróżnianie krytyki konstruktywnej od zniewagi.
- Trening komunikacji: nauka wyrażania uczuć i potrzeb w sposób jasny i asertywny.
Wnioski: model poznawczo-behawioralny ADHD dostarcza narzędzi do zrozumienia mechanizmów leżących u podstaw trudności dorosłych z ADHD. Integracja technik uważności, regulacji emocji, kontroli impulsów oraz zarządzania czasem poprawia jakość funkcjonowania i przyczynia się przez to do modyfikacji dysfunkcyjnych schematów poznawczych i zapobiega obniżeniu samooceny. Terapia oparta na tych założeniach umożliwia pacjentom rozwijanie adaptacyjnych strategii radzenia sobie, co przekłada się na poprawę jakości życia w sferach osobistej, zawodowej i społecznej.
