OCD i zaburzenia pokrewne w DSM-5: spektrum, wgląd i nowe wyzwania diagnostyczne

Te zmiany są odpowiedzią na koncepcję spektrum OCD, rozwijaną od lat 90. XX wieku, która pokazuje, że objawy obsesyjno-kompulsyjne występują na kontinuum – od dominujących rytuałów i działań kompulsyjnych po przeważające myśli natrętne. Kluczowe cechy kliniczne obejmują powtarzalność zachowań oraz natrętność myśli, które, oprócz samego OCD, łączą się z innymi zaburzeniami, takimi jak tiki czy zaburzenia kontroli impulsów.

Tiki, często określane jako schorzenia neurobehawioralne, występują u około 0,3–1% dzieci, przy czym chłopcy chorują znacznie częściej niż dziewczęta (stosunek około 3–4:1). Tiki dzielą się na kilka typów – ruchowe (proste i złożone), wokalne (proste i złożone), czuciowe, fantomowe, blokujące, poznawcze (impulsy) oraz kompulsyjne. Charakteryzują się one mimowolnymi, krótkotrwałymi i powtarzalnymi ruchami lub dźwiękami, a ich nasilenie może się zmieniać w zależności od stanu emocjonalnego pacjenta.

Trichotillomania to zaburzenie polegające na niepohamowanej potrzebie wyrywania włosów, co często prowadzi do widocznej utraty owłosienia, a u niektórych osób dochodzi do połykania wyrwanych włosów, co może skutkować powstaniem trichobezoaru. Dermatillomania, z kolei, obejmuje kompulsywne skubanie skóry, które może prowadzić do poważnych uszkodzeń, takich jak zranienia, infekcje czy blizny. Oba te zaburzenia są często związane z silnym napięciem emocjonalnym i stanowią element spektrum zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.

W przypadku OCD, oprócz występowania obsesji i kompulsji, istotnym aspektem diagnostycznym jest poziom wglądu pacjenta w swoje objawy. Osoby z dobrym wglądem często zdają sobie sprawę, że ich myśli i rytuały są przesadzone, podczas gdy u osób ze słabym wglądem lub urojeniowym przekonaniem te objawy są niepodważalne. Warto również wyróżnić podtyp OCD związany z zaburzeniami tikowymi, który uwzględnia zarówno obecność tików, jak i klasycznych objawów obsesyjno-kompulsyjnych.

W odniesieniu do zaburzeń tikowych, określanych także jako schorzenia neurobehawioralne, przewlekłe formy występują u 0,3–1% dzieci, przy czym chłopcy są diagnozowani znacznie częściej niż dziewczęta (stosunek 3–4:1). Rozpoznanie tików opiera się głównie na ocenie ich charakterystycznych cech – mimowolności, krótkotrwałości, zmienności, oraz na zdolności do chwilowego powstrzymania się od ich występowania, co jednak często prowadzi do zwiększenia napięcia, wymagającego „odetkania” tej przerwy.

Trichotillomania, szacowana na 1–2% populacji, najczęściej pojawia się przed okresem dojrzewania, a wśród dorosłych częściej diagnozowane są kobiety. Charakteryzuje się niekontrolowanym wyrywaniem włosów z różnych partii ciała, co może przyjmować formę krótkich epizodów lub dłuższych okresów trwających wiele godzin. Osoby z tym zaburzeniem zwykle unikają wykonywania tej czynności w obecności innych, choć zdarzają się przypadki, gdy wyrywają również włosy innych osób, zwierząt lub nawet z przedmiotów. Powtarzające się wyrywanie prowadzi do zauważalnej utraty owłosienia, a u części pacjentów dochodzi do trichofagii – połykania wyrwanych włosów, co w konsekwencji może skutkować powstaniem trichobezoaru w żołądku.

Dermatillomania, określana w DSM-5 jako excoriation/skin-picking disorder, polega na powtarzającym się skubaniu lub wydrapywaniu zdrowej skóry lub jej zmian, co najczęściej dotyczy twarzy, ramion i rąk. Osoby cierpiące na to zaburzenie wykonują te czynności głównie paznokciami, choć mogą używać również innych narzędzi, co często prowadzi do uszkodzeń skóry, blizn, a nawet infekcji. Takie zachowania są poprzedzone uczuciem napięcia lub nudy, a ich wykonanie przynosi krótkotrwałą ulgę, choć z czasem utrwala się dysfunkcyjny wzorzec.

W zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym, oprócz obsesji, czyli natrętnych myśli, występują kompulsje – powtarzalne, niecelowe czynności wykonywane w odpowiedzi na te myśli. Obecność OCD nie jest oceniana jedynie na podstawie objawów, ale również według stopnia, w jakim zaburzają one codzienne funkcjonowanie pacjenta. Kluczową cechą jest poziom wglądu – niektóre osoby zdają sobie sprawę, że ich obsesje są irracjonalne, podczas gdy inni są całkowicie przekonani o ich prawdziwości.

Podsumowując, zmiany w DSM-5 odzwierciedlają rosnące zrozumienie złożoności zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych oraz ich związki z innymi schorzeniami, co umożliwia bardziej precyzyjne diagnozowanie i lepsze dostosowanie metod leczenia do indywidualnych potrzeb pacjentów. Dzięki temu specjaliści mogą stosować różnorodne techniki terapeutyczne, łącząc podejścia behawioralne i poznawcze, aby skuteczniej łagodzić objawy i poprawiać jakość życia osób dotkniętych tymi zaburzeniami.