Przemoc w rodzinie i przemoc seksualna wobec dzieci – postępowanie wobec ofiar

Członkami rodziny według tej definicji są osoby bliskie, takie jak małżonek, dzieci, rodzeństwo, ale także inne osoby wspólnie zamieszkujące lub gospodarujące. Istotnym elementem przemocy w rodzinie jest jej intencjonalność, wykorzystywanie przewagi sił oraz naruszanie praw i dóbr osobistych ofiary, co skutkuje jej cierpieniem.

W przypadku dzieci należy dodatkowo uwzględnić inne pojęcia, takie jak:

• Krzywdzenie dzieci (child abuse) – każde działanie lub zaniedbanie, które narusza prawa dziecka lub zaburza jego rozwój.
• Przemoc wobec dzieci – działania, które mogą prowadzić do krzywdy dziecka, niezależnie od tego, czy były zamierzone.
• Zaniedbanie dziecka – niezaspokojenie podstawowych potrzeb fizycznych, emocjonalnych czy edukacyjnych, a także brak ochrony przed krzywdą.

W kontekście przemocy seksualnej wobec dzieci stosuje się różne określenia, takie jak molestowanie, nadużycie, wykorzystywanie czy krzywdzenie seksualne. Najczęściej przyjmuje się, że dziecko wykorzystywane seksualnie to każda osoba poniżej 15. roku życia, która została wciągnięta przez dorosłego w jakąkolwiek aktywność seksualną dla jego satysfakcji.

Rodzaje przemocy i skala zjawiska

Przemoc wobec dzieci przybiera różne formy, w tym:

Przemoc fizyczną (bicie, szarpanie, przypalanie, głodzenie itp.), której skutkami mogą być siniaki, złamania, urazy oraz zmiany w zachowaniu, takie jak lęk czy agresja.

Zaniedbanie – brak dbałości o potrzeby fizyczne i emocjonalne dziecka, prowadzące do problemów zdrowotnych i społecznych.

Przemoc emocjonalną – obejmuje poniżanie, zastraszanie, szantaż, izolację, ignorowanie potrzeb dziecka.

Przemoc seksualną – może obejmować działania bez kontaktu fizycznego (np. rozmowy o treściach seksualnych) oraz z kontaktem (dotykanie, penetracja, wykorzystywanie w pornografii itp.).

Podawanie substancji psychoaktywnych – np. alkoholu, narkotyków czy leków.

Przeniesiony zespół Münchhausena – celowe wywoływanie chorób u dziecka przez opiekuna w celu zwrócenia na siebie uwagi.

Przemoc wobec dzieci jest trudna do oszacowania ze względu na jej niską zgłaszalność. Według badań CBOS około 20% rodziców stosuje kary fizyczne wobec dzieci co najmniej raz w miesiącu. Brak rejestrów uniemożliwia dokładną ocenę skali problemu, jednak szacuje się, że od 5% do 16% kobiet i od 3% do 18% mężczyzn w Polsce doświadczyło przemocy seksualnej w dzieciństwie. W przypadku dziewcząt odsetek ten może sięgać nawet 17%.

Konsekwencje przemocy

Przemoc ma poważne skutki dla zdrowia i rozwoju dziecka. Przykładem jest zespół dziecka potrząsanego (Shaken Baby Syndrome – SBS), który prowadzi do poważnych urazów mózgu, a nawet śmierci. Zaniedbanie może powodować zahamowanie wzrostu, niedożywienie, opóźnienia rozwojowe. Przemoc psychiczna często skutkuje problemami emocjonalnymi, lękami, depresją, a w późniejszym wieku – trudnościami w nawiązywaniu relacji.

Przemoc seksualna ma również swoje etapy – od uwodzenia dziecka, przez tajemnicę, aż po ewentualne ujawnienie, które może wiązać się z próbą zaprzeczania i obwiniania ofiary przez sprawcę. Objawy wykorzystywania seksualnego mogą obejmować zmiany w zachowaniu, nieadekwatną seksualizację, lęk przed określonymi osobami oraz objawy somatyczne, jak ból narządów płciowych czy infekcje.

Przemoc wobec dzieci, w tym przemoc seksualna, stanowi poważny problem społeczny, którego rozpoznanie i przeciwdziałanie wymagają zaangażowania różnych instytucji. Edukacja społeczna, skuteczne mechanizmy zgłaszania i pomoc dla ofiar są kluczowe w walce z tym zjawiskiem.

Rozpoznanie

Identyfikacja przypadków przemocy wobec dzieci jest często trudna, ponieważ nie istnieje jeden, specyficzny zestaw objawów świadczących o maltretowaniu. Skutki przemocy mogą się znacznie różnić w zależności od indywidualnych cech dziecka oraz rodzaju doświadczanych nadużyć. W diagnostyce różnicowej każdej urazowej sytuacji i zaburzeń psychicznych powinno się brać pod uwagę możliwość wystąpienia przemocy.

Jeśli dziecko samo mówi o doświadczonej krzywdzie, rozpoznanie jest oczywiste. W przeciwnym razie wymaga to interpretacji szerokiego spektrum danych, takich jak zachowanie dziecka, jego objawy somatyczne, trudności emocjonalne oraz sposób, w jaki opiekunowie opisują sytuację.

Podczas każdej wizyty psychiatrycznej zaleca się zadawanie pytań ukierunkowanych na identyfikację doświadczeń traumatycznych. Należy dowiadywać się o atmosferę w domu, metody wychowawcze, stosowanie kar, występowanie przemocy fizycznej, poczucie bezpieczeństwa dziecka oraz jego relacje z dorosłymi i rówieśnikami. Warto także pytać o nietypowe sytuacje, np. gdzie dziecko śpi, kto towarzyszy mu podczas kąpieli, czy ktoś je dotykał w niechciany sposób.

Niepokojące sygnały ze strony opiekunów obejmują zarówno obojętność i przedmiotowe traktowanie dziecka, jak i nadmierną opiekuńczość. Wzbudzać podejrzenia powinny również niekonsekwentne wyjaśnienia dotyczące urazów, unikanie pozostawienia dziecka samego z lekarzem, jak i nadmierne domaganie się badań, szczególnie inwazyjnych. Częste hospitalizacje bez jednoznacznej diagnozy mogą być kolejnym sygnałem alarmowym.

Czynniki ryzyka

Przemoc wobec dzieci może wynikać z różnych czynników, które można podzielić na trzy kategorie: indywidualne (dotyczące dziecka i sprawcy), mikrosystemowe (związane z rodziną i jej funkcjonowaniem) oraz makrosystemowe (uwarunkowania społeczno-kulturowe).

Najbardziej narażone na przemoc są dzieci we wczesnym i późnym dzieciństwie. Badania wskazują, że chłopcy częściej doświadczają przemocy fizycznej, podczas gdy dziewczęta są bardziej narażone na nadużycia seksualne, w tym zmuszanie do prostytucji. Najczęstszymi sprawcami przemocy fizycznej są rodzice, zarówno matki, jak i ojcowie, zwłaszcza ci o niższym poziomie wykształcenia i sami będący ofiarami przemocy w dzieciństwie. W przypadku wykorzystywania seksualnego sprawcami są głównie mężczyźni.

Jednym z najważniejszych czynników ryzyka jest przekazywanie wzorców przemocy z pokolenia na pokolenie, co opisuje teoria społecznego uczenia się Bandury. Osoby, które były ofiarami przemocy w dzieciństwie, częściej powielają te zachowania wobec własnych dzieci. Ponadto istotnym czynnikiem ryzyka jest niski poziom umiejętności wychowawczych, zwłaszcza w przypadku pierwszego dziecka w rodzinie.

Nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych przez rodziców zwiększa skłonność do agresji i obniża tolerancję na frustrację, co sprzyja stosowaniu przemocy. Dodatkowe trudności, takie jak ubóstwo, bezrobocie, złe warunki bytowe czy problemy zdrowotne, również stanowią istotne czynniki ryzyka.

W kontekście społeczno-kulturowym przemoc wobec dzieci bywa akceptowana jako metoda wychowawcza. Tradycyjny model rodziny w kulturze europejskiej, oparty na hierarchii i podporządkowaniu, przez lata sankcjonował stosowanie kar fizycznych. Współczesne badania wskazują, że mimo wzrastającej świadomości, wciąż znaczny odsetek społeczeństwa akceptuje bicie dzieci jako formę dyscypliny.

Konsekwencje dla zdrowia psychicznego

Przemoc doświadczana w dzieciństwie ma dalekosiężne skutki dla zdrowia psychicznego i ogólnego funkcjonowania dziecka. Model podatność-stres tłumaczy, że interakcja pomiędzy biologicznymi predyspozycjami a czynnikami zewnętrznymi może prowadzić do rozwoju różnych zaburzeń. Nadużycia w dzieciństwie mogą wpływać na równowagę neuroprzekaźników, funkcjonowanie poznawcze oraz kształtowanie osobowości.

Do skutków przemocy należą zaburzenia afektywne, stresowe, impulsywność, trudności w relacjach interpersonalnych, zaburzenia koncentracji oraz dolegliwości psychosomatyczne. Przemoc ma również negatywny wpływ na samoocenę, wyniki w nauce oraz zdolności społeczne dziecka.

Badania wskazują, że różne formy przemocy mogą prowadzić do odmiennych zaburzeń psychicznych. Przemoc fizyczna wiąże się z depresją, trudnościami w regulacji emocji oraz uzależnieniem od alkoholu. Nadużycia seksualne zwiększają ryzyko depresji, lęków, PTSD, uzależnień oraz prób samobójczych. Przemoc emocjonalna może skutkować zarówno zaburzeniami internalizacyjnymi, jak i eksternalizacyjnymi.

Dzieci, które były świadkami przemocy domowej, częściej wykazują lęk, objawy PTSD i skłonność do agresji. Dziewczęta częściej cierpią na depresję i zaburzenia lękowe, natomiast chłopcy częściej przejawiają zachowania przestępcze i skłonność do używania substancji psychoaktywnych.

Najsilniejszym czynnikiem ryzyka samookaleczeń i prób samobójczych jest nadużycie seksualne, szczególnie u dziewcząt, które doświadczyły również innych form przemocy. Dzieci hospitalizowane psychiatrycznie z historią przemocy częściej wymagają farmakoterapii, w tym leków przeciwpsychotycznych, i dłużej przebywają w szpitalu.

Przemoc doświadczana w dzieciństwie pozostawia ślady na całe życie, zwiększając ryzyko uzależnień, zaburzeń afektywnych oraz przemocy interpersonalnej w dorosłości. Choć niewielka część dzieci wykazuje zdolność do pozytywnej adaptacji (tzw. resilience), długotrwałe funkcjonowanie na wysokim poziomie udaje się osiągnąć jedynie niewielkiemu odsetkowi (ok. 5%). Czynniki ochronne, takie jak wsparcie ze strony opiekunów zastępczych, przyjaźnie oraz rozwój umiejętności społecznych, mogą zmniejszać negatywne skutki doświadczonej przemocy.

Postępowanie wobec ofiar przemocy

Dziecko doświadczające przemocy wymaga zapewnienia mu bezpieczeństwa oraz kompleksowej pomocy. Często fakt przemocy ujawnia się lub pojawia się jej podejrzenie podczas wizyty lekarskiej. Dlatego niezwykle istotne jest, aby pracownicy służby zdrowia byli świadomi zasad postępowania w takich sytuacjach.

Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, każda osoba dotknięta przemocą ma prawo do badania lekarskiego w celu ustalenia obrażeń i ich przyczyn. Ponadto lekarz przeprowadzający badanie jest zobowiązany do wystawienia odpowiedniego zaświadczenia lekarskiego.

Postępowanie wobec dziecka, które doznało przemocy, powinno obejmować następujące kroki:

Zapewnienie bezpieczeństwa – priorytetem jest ochrona dziecka przed dalszą przemocą, m.in. poprzez odizolowanie go od sprawcy. Należy również dbać o poufność zebranych informacji, które mogą być wykorzystywane wyłącznie w celu ochrony dziecka. Współpraca między organizacjami zajmującymi się daną sprawą powinna odbywać się na ściśle określonych zasadach.

Szczegółowy wywiad z dzieckiem – rozmowa powinna być przeprowadzona w bezpiecznym, spokojnym otoczeniu, najlepiej w obecności osoby, przy której dziecko czuje się komfortowo. Należy zadawać otwarte pytania, unikając pytań sugerujących odpowiedź, oceniających sytuację czy wymagających od dziecka obietnicy ponownego opowiedzenia o zdarzeniu. W przypadku podejrzenia wykorzystywania seksualnego konieczne jest ustalenie, jakimi określeniami dziecko nazywa narządy płciowe i czynności seksualne, aby mogło swobodnie opisać działania sprawcy.

Wywiad z opiekunem – jeśli relacja opiekuna różni się od wersji dziecka lub nie tłumaczy w sposób wiarygodny obrażeń, wywiad powinien zostać pogłębiony. Należy zadawać szczegółowe pytania dotyczące okoliczności zdarzenia, pomocy udzielonej dziecku oraz ewentualnych świadków.

Obserwacja zachowań – należy dokładnie opisać sposób, w jaki dziecko zachowuje się w obecności opiekunów oraz jak oni odnoszą się do niego.

Wywiad z innymi świadkami – jeśli to możliwe, warto porozmawiać z osobami, które mogą dostarczyć istotnych informacji, np. nauczycielami, sąsiadami czy krewnymi.

Badanie lekarskie – powinno obejmować szczegółową ocenę stanu zdrowia, odżywienia, higieny oraz wszelkich urazów, takich jak siniaki, oparzenia czy blizny. Szczególną uwagę należy zwrócić na obszary ciała, gdzie przemoc może być mniej widoczna, np. wewnętrzne powierzchnie ud i ramion, okolice krocza, plecy, klatkę piersiową czy skórę głowy.

Dokumentacja medyczna – zaleca się wykonanie zdjęć obrażeń, rysunków sylwetki dziecka z zaznaczonymi urazami oraz przeprowadzenie badań diagnostycznych, w tym laboratoryjnych i radiologicznych.

Zabezpieczenie dowodów – w przypadku podejrzenia przemocy seksualnej lekarz powinien zgłosić sprawę na policję, a analiza śladów powinna zostać przeprowadzona w laboratorium medycyny sądowej w ciągu 72 godzin.

Ochrona przed powtórnym urazem psychicznym – należy unikać wielokrotnego przesłuchiwania dziecka przez różne osoby i dążyć do jak najszybszego przeprowadzenia badań psychologicznych.

Konsultacja z innym lekarzem – w przypadku wątpliwości warto skonsultować podejrzenie przemocy z drugim specjalistą.

Zapewnienie hospitalizacji – jeśli stan dziecka tego wymaga lub istnieje zagrożenie jego bezpieczeństwa, może zostać przyjęte do szpitala nawet bez wskazań medycznych.

Wystawienie zaświadczenia lekarskiego – lekarz ma obowiązek wystawić dokument potwierdzający obrażenia, jednak nie zastępuje on opinii biegłego.

Zgłoszenie przemocy odpowiednim organom – zgodnie z polskim prawem lekarze i inne osoby mające wiedzę o przemocy są zobowiązane do zgłoszenia podejrzenia przestępstwa na policję lub do prokuratury.

Rozpoczęcie procedury „Niebieskiej Karty” – procedura ta jest wdrażana w przypadku podejrzenia przemocy domowej i nie wymaga zgody osoby pokrzywdzonej. Odpowiednie instytucje, takie jak policja, placówki medyczne czy oświatowe, są zobowiązane do jej prowadzenia.

Zapewnienie wsparcia dziecku i rodzinie – w tym specjalistycznej pomocy medycznej, psychologicznej oraz prawnej.

Procedura „Niebieskiej Karty”

1. Procedura rozpoczyna się w momencie podejrzenia przemocy poprzez wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A”.
2. Wszczęcie procedury nie wymaga zgody osoby doświadczającej przemocy.
3. Wypełniony formularz należy w ciągu 7 dni przekazać do Zespołu Interdyscyplinarnego, który koordynuje dalsze działania.
4. W przypadku zagrożenia zdrowia lub życia konieczne jest podjęcie natychmiastowej interwencji.
5. Osoba inicjująca procedurę zawiadamia policję lub prokuraturę.
6. Osoba doświadczająca przemocy otrzymuje informacje o dostępnych formach pomocy.
7. W razie potrzeby organizowane jest wsparcie medyczne, psychologiczne i prawne.

Lex Kamilek

W 2024 roku wprowadzono nowelizację Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zwaną „Lex Kamilek”. Ustawa ta ma na celu zwiększenie ochrony dzieci oraz szybsze i skuteczniejsze reagowanie na przypadki przemocy. Zgodnie z nowymi przepisami, instytucje pracujące z dziećmi są zobowiązane do wdrożenia standardów ochrony małoletnich oraz weryfikacji niekaralności osób pracujących z dziećmi.