Rozpoznanie i diagnoza ADHD u dzieci i młodzieży

Grupa osób z ADHD jest niezwykle heterogeniczna, co oznacza zróżnicowanie w zakresie mechanizmów neuropsychologicznych i objawów. Symptomatologia ADHD jest wynikiem interakcji między deficytami funkcji psychicznych, czynnikami sytuacyjnymi oraz subiektywną oceną zachowań dziecka dokonywaną przez otoczenie. Ocena indywidualnych profili funkcji psychicznych umożliwia zindywidualizowanie metod opieki i terapii.

Wywiad i obserwacja w diagnozie ADHD

Podstawą diagnozy ADHD jest dokładne zbieranie informacji poprzez wywiad rozwojowy i obserwację. Objawy ADHD – zaburzenia uwagi, nadruchliwość i impulsywność – muszą występować w różnych środowiskach (np. dom, szkoła) i zmieniać się wraz z etapem rozwojowym dziecka.

W procesie diagnozy ważne jest również wykluczenie innych możliwych przyczyn obserwowanych trudności, takich jak zaburzenia lękowe, depresja czy problemy sensoryczne. Specjaliści, tacy jak psychiatrzy, psycholodzy czy pediatrzy, stosują zestandaryzowane narzędzia diagnostyczne, takie jak kwestionariusze czy skale oceny zachowań. Istotne jest, aby diagnoza była przeprowadzona w sposób kompleksowy, z uwzględnieniem opinii rodziców, nauczycieli i samego dziecka. Dzięki temu możliwe jest opracowanie indywidualnego planu wsparcia, który uwzględnia specyficzne potrzeby i mocne strony dziecka.

Zaburzenia uwagi

Zaburzenia koncentracji uwagi objawiają się trudnościami w skupieniu, krótkim czasem uwagi oraz łatwym rozpraszaniem się bodźcami zewnętrznymi. Dzieci z ADHD często mają problemy z:

• rozpoczynaniem i kontynuowaniem zadań,
• skupieniem się na poleceniach i ich zapamiętywaniem,
• pracą w obecności rozpraszających przedmiotów.

Warto zadawać pytania, takie jak:

• Jak długo dziecko potrzebuje, by rozpocząć odrabianie zadań?
• Czy łatwo się rozprasza i gubi przedmioty?
• Czy zapomina, co było zadane?

Nadruchliwość

Nadruchliwość to nadmierna aktywność nieadekwatna do wieku i sytuacji. Dzieci z ADHD:

• nie potrafią usiedzieć w jednym miejscu,
• wiercą się, machają rękoma lub nogami,
• są nadmiernie gadatliwe i chaotyczne w działaniach.

U młodszych dzieci warto pytać, czy biegają bez celu lub wspinają się na meble. U starszych dzieci nadruchliwość może objawiać się wierceniem, obgryzaniem długopisu czy poczuciem wewnętrznego niepokoju.

Impulsywność

Impulsywność polega na braku umiejętności zatrzymania realizacji pierwszego impulsu. Dzieci:

• działają, zanim pomyślą o konsekwencjach,
• przerywają rozmowy, odpowiadają bez zastanowienia,
• mają trudności z wykonywaniem złożonych poleceń i uczeniem się z doświadczeń.

W wywiadzie warto sprawdzać, czy dziecko potrafi poczekać na swoją kolej, zrozumieć instrukcję i przewidzieć konsekwencje swoich zachowań.

Objawy ADHD na różnych etapach rozwoju

• Dzieci do 4. roku życia: nadmierna ruchliwość i impulsywność mogą być wariantem prawidłowego rozwoju, a diagnoza ADHD w tym wieku jest rzadko stawiana. Trudności z koncentracją mogą być mylone z naturalną ciekawością świata i potrzebą eksploracji.
• Dzieci w wieku przedszkolnym: dominuje nadruchliwość, która często przybiera formę biegania, wspinania się, nieustannego wiercenia się. Impulsywność przejawia się w trudności z kontrolowaniem emocji, przerywaniu rozmów czy trudności w czekaniu na swoją kolej. Zaburzenia uwagi są mniej widoczne, ponieważ dzieci w tym wieku nie muszą jeszcze przez dłuższy czas skupiać się na zadaniach.
• Dzieci w wieku szkolnym: zaburzenia uwagi stają się bardziej widoczne, zwłaszcza podczas wykonywania zadań wymagających skupienia, takich jak nauka czy odrabianie lekcji. Nadruchliwość przybiera formę trudności z pozostawaniem w miejscu – dziecko może się wiercić, bawić przedmiotami czy bez potrzeby wstawać z ławki. Impulsywność może prowadzić do problemów z przestrzeganiem zasad i wybuchami emocji.
• Młodzież: nadruchliwość może się zmniejszać, ale pojawiają się trudności z organizacją pracy, zapominanie o obowiązkach i trudności w podejmowaniu długoterminowych wysiłków. Impulsywność może skutkować podejmowaniem ryzykownych zachowań, a problemy z uwagą mogą wpływać na wyniki w nauce.
• Dorosłość: objawy ADHD często przybierają subtelniejsze formy, jak chroniczne trudności z organizacją, skłonność do prokrastynacji, problemy z koncentracją w pracy czy impulsywne decyzje. Niekiedy osoby dorosłe z ADHD odczuwają nieustanne napięcie wewnętrzne i zmęczenie związane z próbą dostosowania się do wymagań otoczenia.

Znaczenie kompleksowej diagnozy ADHD

Diagnoza ADHD nie ogranicza się do stwierdzenia obecności objawów. Psychologiczna i neuropsychologiczna ocena umożliwia precyzyjne określenie nasilenia trudności, zasobów oraz innych potencjalnych wyzwań dziecka. Właściwie przeprowadzona diagnoza pozwala na zaplanowanie skutecznych, zindywidualizowanych metod wsparcia i terapii oraz na ocenę ich efektywności.

Kluczowe jest również monitorowanie postępów i dostosowywanie strategii wsparcia w miarę rozwoju dziecka oraz zmieniających się okoliczności życiowych. Diagnoza pełni także rolę edukacyjną – pomaga rodzinie, nauczycielom i samemu dziecku lepiej zrozumieć naturę trudności oraz wypracować skuteczne metody radzenia sobie z nimi na co dzień. Dzięki niej możliwe jest także włączenie dziecka do odpowiednich programów wsparcia edukacyjnego czy terapeutycznego, co sprzyja jego rozwojowi i poprawie jakości życia.