Zaburzenia odżywiania: anoreksja i bulimia - przyczyny, objawy, leczenie

Anoreksja psychiczna (AN) charakteryzuje się ekstremalnym ograniczeniem jedzenia, co prowadzi do znaczącego spadku masy ciała. Osoby cierpiące na to zaburzenie często mają zniekształcony obraz swojego ciała, boją się przytyć i podejmują różne skrajne działania, takie jak prowokowanie wymiotów czy intensywne ćwiczenia, aby utrzymać bardzo niską wagę ciała. W długoterminowym przebiegu prowadzi to do poważnych komplikacji somatycznych, takich jak uszkodzenie układu krążenia, osteoporoza, zaburzenia hormonalne i problemy z układem pokarmowym.

Bulimia psychiczna (BN) natomiast, charakteryzuje się napadami żarłoczności, które są następnie kompensowane różnymi metodami, takimi jak prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających, czy nadmierna aktywność fizyczna. Osoby cierpiące na BN mogą utrzymywać w normie masę ciała, ale ich relacja z jedzeniem jest zaburzona. Bulimia wiąże się również z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi, w tym zaburzeniami wodno-elektrolitowymi, uszkodzeniem układu pokarmowego i problemami stomatologicznymi.

Zarówno AN, jak i BN, mogą prowadzić do trwałych skutków zdrowotnych, dlatego tak ważne jest wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie. W leczeniu zaburzeń odżywiania kluczowe jest stabilizowanie stanu somatycznego, poprawa masy ciała, psychoterapia, edukacja dotycząca prawidłowego odżywiania, wsparcie rodzinne oraz praca nad poprawą samooceny i obrazu ciała pacjenta.

Jadłowstręt psychiczny - definicja i rozpoznanie

Zaburzenia odżywiania to grupa chorób o złożonej etiologii, których leczenie wymaga współpracy wielu specjalistów. W klasyfikacji ICD-10 (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) wyróżnia się różne rodzaje zaburzeń odżywiania, w tym jadłowstręt psychiczny (F50.0), żarłoczność psychiczną (F50.2), oraz inne formy, takie jak wymioty psychiczne czy zaburzenia związane z jedzeniem.

W wersji DSM-5 (klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) wyróżnia się podobne zaburzenia, ale z innymi kryteriami diagnostycznymi, jak np. pica, zaburzenie przeżuwania, czy zaburzenia związane z objadaniem się. DSM-5 zmieniło kryteria rozpoznania jadłowstrętu psychicznego, uwzględniając takie zmiany jak: brak konieczności werbalizowania strachu przed przyrostem masy ciała czy brak konieczności zaniku miesiączki.

W nadchodzącej wersji ICD-11, która jeszcze nie weszła w życie, wprowadzono szczegółowe kategorie rozpoznania jadłowstrętu psychicznego, uwzględniając m.in. zmiany masy ciała, zachowania związane z unikaniem jedzenia, oraz intensywne skoncentrowanie na masie ciała.

Etiologia jadłowstrętu psychicznego

Przyczyny jadłowstrętu psychicznego są złożone, a choroba rozwija się w wyniku działania wielu czynników biologicznych, społecznych, rodzinnych i indywidualnych. Warto wyróżnić czynniki predysponujące, wywołujące i podtrzymujące rozwój tej choroby.

Czynniki predysponujące

Psychologiczne czynniki indywidualne

Zaburzenie to często występuje u osób z cechami osobowości obecnymi już w dzieciństwie, jak nadmierny niepokój, niskie poczucie własnej wartości, skłonność do tłumienia emocji czy perfekcjonizm. W badaniach u osób z jadłowstrętem psychicznych zauważono także trudności z rozpoznawaniem i wyrażaniem emocji, co może utrudniać proces leczenia. Zmiany zachodzące w organizmie w wyniku wyniszczenia również mogą pogłębiać te cechy, wpływając na rozwój choroby oraz reakcje emocjonalne pacjenta.

Biologiczne czynniki indywidualne

Predyspozycje genetyczne

Istnieje duże znaczenie czynników genetycznych w rozwoju zaburzeń odżywiania. Badania nad bliźniakami sugerują, że odziedziczalność jadłowstrętu psychicznego może wynosić od 48% do 74%, co oznacza, że geny mają duży wpływ na rozwój tego zaburzenia. Genetyka wpływa nie tylko na pojawienie się zaburzeń odżywiania, ale także na wprowadzenie dysfunkcyjnych postaw wobec jedzenia, które sprzyjają wystąpieniu choroby. Badania całego genomu wykazały również powiązania genów odpowiedzialnych za zaburzenia psychiczne z cechami metabolicznymi i antropometrycznymi.

Obciążony wywiad okołoporodowy, w tym czynniki takie jak trudności w karmieniu niemowlęcia i problemy ze snem, może sprzyjać rozwojowi anoreksji (AN). Niedawne badania wskazują na związek między AN a różnymi czynnikami, w tym starszym wiekiem matki, wielorództwem, wcześniejszym porodem, niską wagą urodzeniową oraz powikłaniami zdrowotnymi matki, jak stan przedrzucawkowy czy rzucawka. Z kolei stresujące wydarzenia w życiu matki, takie jak utrata bliskiej osoby w trakcie lub przed ciążą, mogą zwiększać ryzyko zaburzeń odżywiania u dzieci.

Dodatkowo, czas dojrzewania i budowa ciała mają istotny wpływ na ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania. Wczesne dojrzewanie i szybkie zmiany w ciele mogą prowadzić do większego dyskomfortu i niezadowolenia z wyglądu, co sprzyja rozwojowi zaburzeń odżywiania, szczególnie u dziewcząt. W wyniku dojrzewania, kiedy w organizmie zachodzą zmiany takie jak przyrost tkanki tłuszczowej, młode dziewczęta mogą zacząć unikać tych zmian, dążąc do utrzymania szczupłej sylwetki, co z kolei może prowadzić do anoreksji.

Przedchorobowa masa ciała także wpływa na rozwój anoreksji. Wysokie BMI w okresie dojrzewania może być czynnikiem ryzyka późniejszych problemów z jedzeniem, podczas gdy niskie BMI w młodości często zwiastuje rozwój anoreksji. Ponadto, czynniki genetyczne i hormonalne (jak aktywacja estrogenu w okresie dojrzewania) mogą wpływać na skłonności do zaburzeń odżywiania.

Zaburzenia mikrobiomu jelitowego, infekcje i choroby autoimmunologiczne, takie jak choroba Leśniowskiego-Crohna czy cukrzyca, mogą również przyczyniać się do wystąpienia anoreksji, prowadząc do nieprawidłowej regulacji uczucia głodu i sytości.

Czynniki rodzinne, takie jak perfekcjonizm rodziców, ich stosunek do wyglądu i diety, a także ich własne doświadczenia z zaburzeniami odżywiania, również odgrywają rolę w rozwoju AN u dzieci. Dzieci matek, które same cierpiały na zaburzenia odżywiania, częściej rozwijają nieprawidłowe wzorce żywieniowe i mają problemy z jedzeniem. Warto również zauważyć, że relacje rodzinne i sposób wychowania mogą wpływać na kształtowanie postaw żywieniowych i stanowić zarówno czynnik ryzyka, jak i ochrony przed rozwojem zaburzeń odżywiania.

Na wystąpienie anoreksji mają również wpływ czynniki społeczno-kulturowe. W krajach o wyższym poziomie dochodów i globalizacji obserwuje się wyższe wskaźniki tego zaburzenia, zwłaszcza w populacjach, które są bardziej narażone na wpływ mediów i zachodnich ideałów piękna. Zmiany kulturowe związane z urbanizacją i globalizacją, w tym promowanie szczupłej sylwetki jako symbolu sukcesu, mogą przyczyniać się do wzrostu zaburzeń odżywiania, zwłaszcza w krajach, które przechodzą transformację społeczno-ekonomiczną.

W skrócie, rozwój anoreksji to wynik złożonego działania różnych czynników biologicznych, genetycznych, kulturowych i środowiskowych, które w połączeniu mogą prowadzić do tego zaburzenia, szczególnie u osób, które mają genetyczną predyspozycję do takich problemów.

Czynniki wywołujące
Zaburzenia psychiczne, w tym anoreksja, często mają swoje źródło w stresujących wydarzeniach życiowych. Przełomowe momenty, takie jak zmiany w otoczeniu (np. zmiana szkoły, zmiana miejsca zamieszkania), utrata bliskiej osoby czy problemy w relacjach z rówieśnikami, mogą prowadzić do rozwoju anoreksji. Do tego dochodzą czynniki takie jak krytyczne uwagi dotyczące wyglądu ciała, co jest również częstym czynnikiem wywołującym zaburzenia odżywiania. Traumatyczne wydarzenia, w tym molestowanie seksualne, są szczególnie związane z rozwojem zaburzeń takich jak bulimia i anoreksja z epizodami objadania się i przeczyszczania. Stresujące wydarzenia życiowe, a także nieadekwatne strategie radzenia sobie ze stresem (np. unikanie konfrontacji z problemami), mogą dodatkowo przyczynić się do nasilenia objawów anoreksji.

Czynniki podtrzymujące
Zaburzenia odżywiania mają tendencję do utrzymywania się i pogłębiania się, szczególnie w kontekście psychologicznym i somatycznym. Niedostateczne odżywienie, związane z anoreksją, prowadzi do sztywności w myśleniu, a pacjenci zaczynają nadmiernie koncentrować się na szczegółach dotyczących jedzenia, diety i masy ciała, co utrwala ich problem. Psychologiczne mechanizmy, takie jak niska samoocena, unikanie problemów, trudności w relacjach społecznych, a także reakcje rodziny, mogą wzmocnić negatywne zachowania związane z anoreksją. Dodatkowo, zmiany somatyczne, w tym nieprawidłowości hormonalne (np. leptyna, grelina), wrażliwość na karę i nagrodę oraz zaburzenia w percepcji emocji i doznań ciała, stanowią mechanizmy podtrzymujące chorobę. Te zmiany biochemiczne i fizjologiczne mogą utrudniać powrót do normalnych zachowań żywieniowych.

Epidemiologia

Zaburzenia odżywiania, w tym anoreksja, często pojawiają się w okresie adolescencji, zwłaszcza między 14. a 18. rokiem życia, ale mogą wystąpić w każdym wieku. Przypadki anoreksji wśród dzieci poniżej 13. roku życia oraz wśród dorosłych kobiet po 45. roku życia są rzadsze, choć takie przypadki zdarzają się. W Europie od lat 70-tych XX wieku obserwuje się stabilizację liczby zachorowań na anoreksję, mimo wzrostu świadomości społecznej i poprawy diagnozowania. Najwyższy wzrost liczby przypadków w badaniach dotyczących lat 80-90. XX wieku dotyczył głównie kobiet w wieku 15-19 lat.

Przebieg i rokowanie

Zaburzenie często ma długotrwały przebieg, który u młodszych pacjentów może trwać od 2,7 do 6,6 lat. W badaniach retrospektywnych uzyskano następujące wyniki: normalizacja masy ciała występuje u około 60% pacjentów, podczas gdy inne objawy, takie jak normalizacja miesiączki, pojawiają się u 57% pacjentek. W przypadku młodszych pacjentów i tych, którzy byli hospitalizowani w dzieciństwie lub adolescencji, wyniki leczenia są lepsze.

Czynniki rokownicze

Wskaźniki rokownicze sugerują, że krótszy czas trwania objawów przed rozpoczęciem leczenia oraz dobra relacja z rodziną prowadzą do lepszych wyników leczenia. Współistniejące zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne oraz dłuższy czas trwania choroby są czynnikami pogarszającymi rokowanie. Dodatkowo, objawy bulimiczne, nadużywanie środków przeczyszczających oraz dłuższy czas hospitalizacji są związane z gorszymi wynikami.

Umieralność

Anoreksja wiąże się z wysoką umieralnością, zwłaszcza w przypadkach, w których zaburzenie trwa długo lub nie jest odpowiednio leczone.

Jadłowstręt psychiczny (AN) jest złożoną chorobą, która nie tylko ma swoje konsekwencje w sferze psychicznej, ale również prowadzi do licznych powikłań somatycznych, które mogą występować w różnych układach organizmu. Choroba ta często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak zaburzenia lękowe, afektywne, czy zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Wśród zaburzeń osobowości, pacjenci z AN często wykazują cechy osobowości obsesyjno-kompulsyjnej, histrionicznej czy borderline. Schizofrenia jest rzadko diagnozowana u tych pacjentów, ale inne zaburzenia osobowości mogą stanowić istotny element trudności w leczeniu.

Powikłania somatyczne związane z AN są różnorodne i dotyczą niemal wszystkich układów ciała. W szczególności, układ krążenia często wykazuje zmniejszoną masę mięśnia sercowego, co może prowadzić do nieprawidłowości takich jak bradykardia, tachykardia, czy wydłużenie odcinka QT, które w niektórych przypadkach mogą prowadzić do nagłej śmierci sercowej. Zmiany te mogą być odwracalne, ale w niektórych przypadkach mogą pojawić się nieodwracalne zmiany mikroskopowe.

Zmiany w układzie nerwowym, takie jak atroficzne zmniejszenie objętości mózgu, są związane z długotrwałym niedożywieniem. Objawy neurologiczne, takie jak osłabienie siły mięśniowej, zaburzenia czucia, czy porażenie nerwu strzałkowego, mogą również występować, ale po odpowiednim leczeniu żywieniowym mogą ustąpić.

Ze strony układu pokarmowego pacjenci często zgłaszają dolegliwości, które mogą utrudniać leczenie żywieniowe, takie jak suchość w jamie ustnej, dysfagia, zaburzenia motoryki przełyku i jelit, czy nawet perforacje żołądka. Problemy te mogą być związane z wyniszczającym głodzeniem, wymiotami czy nadużywaniem leków przeczyszczających. Powikłania wątroby, takie jak podwyższone poziomy aminotransferaz, mogą również występować w wyniku autofagocytozy indukowanej głodzeniem.

W obrębie układu oddechowego pacjenci z AN mogą doświadczać problemów związanych z osłabieniem mięśni oddechowych oraz rozedmą płuc. Natomiast powikłania hematologiczne, takie jak anemia, leukopenia i trombocytopenia, są również częstymi objawami w wyniku atrofii komórek tłuszczowych szpiku.

Powikłania endokrynologiczne są szczególnie wyraźne w AN, z zaburzeniami funkcji osi podwzgórze-przysadka, prowadzącymi do hipogonadyzmu hipogonadotropowego, który powoduje zaniki miesiączki u kobiet. Ponadto, pacjenci często wykazują zmiany w funkcjonowaniu układu tarczycy, co może wpływać na metabolizm i prowadzić do osteoporozy, szczególnie u młodszych osób.

Inne zmiany to zaburzenia dermatologiczne, takie jak suchość skóry, nadmierne owłosienie, utrata włosów, trądzik, a także zmiany w układzie kostnym, prowadzące do osteoporozy i zwiększonego ryzyka złamań.

Metaboliczne powikłania obejmują zmiany biochemiczne, takie jak hiperkolesterolemia, hipomagnezemia, hipokaliemia, a także problemy z równowagą glikemiczną, co jest szczególnie istotne u pacjentów z cukrzycą insulinozależną.

Leczenie AN jest kompleksowe i powinno obejmować zarówno aspekty psychiczne, jak i somatyczne. Ważne jest szybkie podjęcie leczenia, szczególnie w pierwszych trzech latach od wystąpienia objawów, ponieważ po tym okresie szanse na pełną remisję znacznie maleją. Wielu pacjentów wymaga intensywnej opieki medycznej, zwłaszcza jeśli choroba ma ciężki przebieg, a hospitalizacja może być konieczna w przypadkach, gdzie stan zdrowia pacjenta jest zagrożony.